Historia Osieka - Wstęp

Henryk Rusewicz

OSIEK - historia miejscowości

Wydawca: Urząd Gminy w Lubinie

Redakcja techniczna: Łukasz Drzymała

Projekt okładki i opracowanie graficzne: Henryk Rusewicz

ISBN: 978 - 83 - 951267 - 0 - 3

Druk i oprawa: Drukarnia Miedziowego Centrum Kształcenia Kadr w Lubinie

Szanowni Państwo!

W Wasze ręce oddajemy publikację mającą na celu szersze przybliżenie historii miejscowości, której ciekawe i burzliwe dzieje, w pewnym sensie wpisały się też, i Wasze życie.

W niniejszym opracowaniu znajdziecie Państwo miejsca oraz ludzi, którzy pozostawili tutaj po sobie wyraźne i znaczące ślady, a ich działalność oraz osiągnięcia trwale zapisały się na kartach historii naszej „Małej Ojczyzny”.

Autor starał się, w miarę przejrzyście ukazać procesy zmian społeczno-gospodarczych i politycznych zachodzących na przestrzeni lat, których świadkami i uczestnikami byli Wasi dziadkowie, rodzice, a zapewne także i niektórzy z Was.

Mamy nadzieję, iż publikacja ta będzie zachętą do dalszego odkrywania i zgłębiania dziejów Waszej miejscowości, która z dziesiątkami innych jest nieodłączną i ważną częścią naszej gminy oraz powiatu - naszej „Małej Ojczyzny”.

Tadeusz Kielan

Wójt Gminy Lubin

W odległości około 4 km na południowy wschód od Lubina, przy drodze krajowej do Wrocławia, znajduje się wieś Osiek. Z okolic miejscowości pochodzą luźne znaleziska kamiennych narzędzi, których rodowód wywodzi się z młodszej epoki kamiennej - neolitu. Na tym też terenie zachowały się ślady osadnictwa z epoki brązu i z okresu wpływów rzymskich oraz wczesnośredniowieczne cmentarzysko.

Wieś położona jest na Równinie Lubińskiej w obrębie Wysoczyzny Lubińskiej. Lekko pofalowany teren opada łagodnie na północny wschód ku dolinie rzeczki Zimnicy, która stanowi wschodnią granicę wsi. W średniowieczu plan siedliska osady był ulicowy, o zwartej zabudowie na osi południowy zachód - północny wschód, po obu stronach lokalnej drogi z Chróstnika do Czerniec. W zachodniej części zabudowania były na planie zamkniętych czworoboków, po północnej stronie drogi więcej i gęściej. Po stronie południowej wspomnianej drogi zabudowa jest luźniejsza. W części wschodniej zabudowa wsi jest jednobudynkowa, w większości po południowej stronie drogi. W centralnej części siedliska znajduje się niewielkie, wrzecionowate nawsie. Od północy przylegał do niego folwark, od zachodu kościół i cmentarz. Na wschodnim krańcu wsi był mały folwark i młyn wodny na jednym z dopływów Zimnicy. Taki układ wsi zachował się aż do lat osiemdziesiątych XX wieku.

Rekonstrukcja wsi Osiek w okresie średniowiecza wg M. Siehankiewicza, w: Słownik wsi śląskich w średniowieczu, tom 1 Powiat lubiński, pod redakcją Dominika Nowakowskiego, Wrocław 2014

Wybór ceramiki ze stanowiska archeologicznego Nr 22 w Osieku. (rys. B. Nowacki, K. Chrzan).

Po raz pierwszy nazwa Osiek (Osek) wzmiankowana była już w 1203 roku, a następnie pojawiła się w dokumencie z 1261 roku. W bulli kanonizacyjnej św. Jadwigi, wystawionej przez papieża Klemensa IV 19 marca 1267 roku, Osek wymieniony jest w wśród osad płacących dziesięcinę dla Cysterek z klasztoru trzebnickiego.

Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, iż nazwa miejscowości pochodzi od słowiańskiego określenia osady „osieczonej”, czyli otoczonej drewnianymi zasiekami.

Taki charakter obrony mieszkańców można uzasadniać na dwa sposoby. Po pierwsze, osada była położona na styku terenów zamieszkiwanych przez dwa różne plemiona, Dziadoszan (Dziadoszyców) od północy i Trzebowian od południa. Mogła więc stanowić swojego rodzaju międzyplemienny punkt graniczny. Innym uzasadnieniem może być fakt, iż przez ówczesną wieś przebiegał ważny trakt handlowy łączący Ścinawę z Żaganiem, na którym grasowały liczne w owym czasie bandy rozbójników i pospolitych rzezimieszków. Właśnie w celu zapewnienia bezpieczeństwa obrotu handlowego na drogach, w 1310 roku w Głogowie doszło do podpisania układu pomiędzy miastami: Głogów, Żagań, Lubin, Ścinawa, Kożuchów, Góra, Szprotawa, Wschowa, Krosno Odrzańskie i Zielona Góra.

Wraz z upływającym czasem i wzrostem wpływów niemieckich zmieniała się forma nazwy osady: Osek (1203, 1261, 1267), Ossek (1359), Osseck (1410), Ossing (XV - XVI w.), Ossig (XVII w. do 1945 r.).

W samej miejscowości oraz na przylegających do niej terenach zlokalizowano kilka śladów osadnictwa późnośredniowiecznego. Np. na stanowisku oznaczonym nr 22, położonym w centralnej części siedliska, podczas pogłębiania studni natrafiono na zabytki świadczące o funkcjonowaniu w tym samym miejscu studni w okresie średniowiecza. Wydobyto wówczas drewnianą łopatę oraz liczne fragmenty stalowoszarej ceramiki (rys. na poprzedniej stronie).

W 1359 roku na zamku Karlstein k/Pragi w obecności cesarza Karola IV nastąpiło ostateczne rozstrzygnięcie sporu w sprawie spadku po księciu legnicko-brzeskim Bolesławie III (zwanym też Rozrzutnym) jaki prowadzili ze sobą jego synowie książęta Ludwik I i Wacław I. Ostatecznie wsie Osiek, Pieszków, Dłużyce, Krzeczyn Wielki i Krzeczyn Mały miały pozostać przy Lubinie i należeć do Ludwika I oraz jego następców jako posiadłości dziedziczne.

Wymieniona w urbarzu trzebnickim z 1410 roku wieś liczyła 30 łanów i z każdego lana klasztor Cysterek trzebnickich pobierał 6 groszy rocznego czynszu, lub dziesięcinę połową. Ze znajdującego się w okolicy wsi folwarku liczącego 4 łany, klasztor także pobierał 6 gr.r.cz. z każdego z nich. W sumie z łanów wiejskich i folwarcznych klasztor pobierał 4 grzywny i 1 wiardunek.

Pierwszą znaną właścicielką dóbr ziemskich w Osielcu była Małgorzata, wdowa po Busie de Wederow (Wedrow), która 25 marca 1360 r. sprzedała za 170 grzywien Jekelinowi, synowi Wilhelma i jego żonie Gertrudzie półtora lana. Równocześnie sprzedała też Hennowi Jeskonis i jego żonie Małgorzacie pół łana wraz z 1/3 dochodu z sądownictwa, prawem wypasu owiec na polach chłopskich, 1. wiardunkiem z piekarni, dochodem z warsztatu szewskiego, czynszem z ogrodu oraz dwoma częściami łaźni. Z trzeciego łanu, synowie sołtysa Hanko i Peczko, płacili Małgorzacie i jej zięciowi Wernerowi 3 grosze rocznego czynszu. Później właścicielami miejscowych dóbr była rodzina de Medgow, a następnie majątek przejęła rodzina von Schwenckfeld. Później właścicielami miejscowych dóbr zostali Hans Georg von Stosch i jego żona Helena (z domu von Rothkirch) z Krzydłowic (obecnie w pow. polkowickim). Ich córka, także Helena (1608 - 1657), została żoną Henryka barona von Bibran und Modlau, właściciela dóbr w Modłej, który był radcą dworu cesarskiego i podkomorzym króla polskiego Władysława IV Wazy. Po jego śmierci w 1642 roku, przejęła ona zarząd nad wszystkimi dobrami, w tym także nad dobrami w Osieku. W ten sposób miejscowe dobra przeszły we władanie rodziny von Bibran. Po śmierci Heleny w roku 1657 Osiek przejął młodszy z ich dwóch synów Zygmunt Men ryk baron von Bibran, który był jednym z największych właścicieli gruntów na Śląsku. Zakończył on swój żywot już w roku 1693, zaś majątkiem zajęła się wdowa po nim Maria Katarzyna, z domu von Czettritz, która zmarła w 1718 roku, i została pochowana w miejscowym kościele. Cały majątek odziedziczył ich syn Johann Benjamin Baron Bibran und Modlau (29.02.1692 - 19.12.1741), szambelan króla Anglii i elektora Hanoweru; żonaty z Sophie Margarete von Lovendal (03.04.1697-17.01.1768).

Pod koniec XVIII wieku (1789) posiadłość należała do rodziny von Jonston. Później właścicielami 380 ha majątku była rodzina von Biess, a ostatnim z nich, w latach 1870 - 1891, był Oskar. W latach 1902 - 1930 jako właściciel wymieniany jest rotmistrz von Lucke z Regimentu Dragonów von Bredow z Lubina. W tym czasie majątek dzierżawił Hans Mitscher (Mitscherauf) z Krzeczyna Wielkiego. Ostatnim jego właścicielem był od 1937 roku Gerhard Goe- bel.

Początki obecnego pałacu sięgają prawdopodobnie XVIII wieku kiedy to powstała barokowa rezydencja. Być może w miejscu tym już wcześniej znajdowała się jakaś siedziba pańska. Obiekt ten został przebudowany na potrzeby folwarku, który został założony w XIX wieku i jest jego punktem centralnym. W takim właśnie kształcie możemy go oglądać w chwili obecnej. Od 1912 roku wzmiankowano park o powierzchni 11 ha, który między 1930, a 1937 rokiem został powiększony do 18 ha.

Ten dwukondygnacyjny budynek został wzniesiony z kamienia i cegły na rzucie prostokąta z pseudoryzalitem w fasadzie, w końcu XVIII wieku w miejscu starszego założenia dworskiego, z wykorzystaniem reliktów wcześniejszej rezydencji, wzmiankowanej od 1789 roku. Następnie pałac przebudowano w formach neoba- rokowych na przełomie XIX/XX w. Pałac jest podpiwniczoną, kla- sycyzującą budowlą ze skromnym detalem architektonicznym, przykrytą wysokim dachem naczółkowym z licznymi lukarnami typu wole (bawole) oko oraz nieużytkowym poddaszu.

Układ wsi Osiek według mapy L. W. Reglem z lat 1764-1770. (SBB Preussicher Kulturbesitz, sygn. N15140).

Pałac w Osieku w latach 2009-2014. Rysunki autora.

W pałacu po wojnie przez jakiś czas funkcjonowała szkoła, a później mieściły się tu także biura miejscowego PGR-u. Po likwidacji Państwowych Gospodarstw Rolnych w pałacu mieszkali byli pracownicy PGR-u. Obecnie całe założenie pałacowo-folwarczne znajduje się w rękach prywatnych i zapewne czeka go lepsza przyszłość.

Układ przestrzenny zespołu pałacowo-folwarcznego, kształtowanego w drugiej połowie XIX wieku jest zachowany w całości. Wokół głównego majdanu gospodarczego skupione zostały pałac oraz obora z częścią mieszkalną w skrzydle północnym; spichlerz i dwa przebudowane budynki warsztatów w skrzydle wschodnim; obora z dwiema oficynami mieszkalnymi i wolnostojąca oficyna mieszkalna w skrzydle południowym oraz następna stodoła w skrzydle zachodnim. Na północ od budynku obory z częścią mieszkalną usytuowano dodatkowy, mniejszy majdan, przy którym w latach 30. XX wieku wzniesiono kolejne budynki: obory i stodoły. Do pałacu wytyczono podjazd z okrągłym gazonem, obsadzonym drzewami. Stan ogólny całego założenia pałacowo-folwarcznego jest dobry, a jego skład stanowią:

pałac (nr 38a)
oficyna mieszkalna (nr 38d)
obora z częścią mieszkalną (nr 38b)
obora z dwoma oficynami mieszkalnymi (nr 38g)
stodoła
spichlerz

Pałac w Osieku na karcie pocztowej z lat trzydziestych XX wieku

Na tej pocztówce widoczne są dwa najważniejsze obiekty w przedwojennym Osieku: pałac i kościół.

Jednym z ciekawszych i zachowanym do chwili obecnej elementem dawnego wyposażenia pałacowych wnętrz jest pięknie dekorowany kominek z kartuszami herbowymi dawnych właścicieli, rodzin: von Stosch i von Czettritz.

Plan Osieka według mapy Urmesstischblatt nr 2701 z 1824 roku. (SBB, PreujJischer Kulturbesitz, sygn. N 729).

Według spisu z 1613 roku, sporządzonego dla księstwa legnickiego we wsi mieszkało 19 kmieci, 8 zagrodników i 6 chałupników. Po zakończeniu okrutnej wojny trzydziestoletniej we wsi pozostało jedynie dziewięciu kmieci, co skrupulatnie odnotowano w protokołach wizytacyjnych z lat 1654 - 1655. W roku 1789 osada liczyła 18 gospodarstw kmiecych, 12 zagrodników omłockowych (zobowiązanych do świadczenia pracy przy młóceniu zboża) oraz 23 wyrobników.

Na przestrzeni wieków na wsi istniał podział ludności w zakresie dotyczącym jej funkcjonowania w szlachecko - pańszczyźnianej rzeczywistości.

Kmiecie stanowili największą grupę mieszkańców wsi, byli gospodarzami pełnorolnymi - posiadali najczęściej jednolanowe gospodarstwa (1 łan, tzw. mały = około 17 ha).
Zagrodnicy czasami nazywani ogrodnikami, stanowili drugą co do wielkości po kmieciach grupę mieszkańców wsi. Ich nazwa wywodzi się stąd, iż posiadali zagrodę (chata z małym podwórkiem i zabudowaniami gospodarczymi), mogli również posiadać ogród i mały skrawek pola. Jego wielkość nie była duża najwyżej kilka mórg (1 morga = 0,55 hektara).
Chałupnicy to grupa mieszkańców wsi znacznie uboższa od zagrodników - nie posiadali żadnego gospodarstwa, ani własnej roli. W źródłach z XVI wieku występują bardzo rzadko. Pracowali u bogatych kmieci lub na folwarku pańskim.
Komornicy nie posiadali nawet własnych chałup i często zamieszkiwali w domach bogatszych gospodarzy. Za to mieszkanie odpłacali pracą, lub oddawali część zarobku. Komornicy byli zwolnieni od opłat na rzecz pana, mogli być wykorzystywani do prac na folwarku.

Ponadto do mieszkańców wsi i to bardziej zamożnych zaliczało się młynarzy, którzy posiadali młyn i za swoją pracę otrzymywali 4-5% ilości mielonego ziarna. Młynarz zatrzymywał również plewy i otręby - często bowiem miał obowiązek wypasu na nich pańskich wieprzy.

W sporej ilości ówczesnych wsi znajdowały się karczmy, ale ich rozpowszechnienie nastąpiło dopiero w XVII wieku. Karczmarze posiadali gospodarstwa o wielkości zbliżonej do gospodarstw kmiecych. Opłacali z nich czynsze i produkowali piwo w większości wypadków samodzielnie. Od końca XVI wieku właściciele folwarków narzucali karczmarzom sprzedaż piwa produkowanego na folwarku (tzw. propinacja). Status karczmarza, którego w XVI wieku uznać można za producenta piwa zmieniał się. O karczmarzach w XVII wieku należy mówić już raczej jako o sprzedawcach.

W każdej niemal wsi byli spotykani rzemieślnicy. Często wywodzili się oni z mało zamożnych warstw ludności wiejskiej: zagrodników lub chałupników. W swoich skromnych warsztatach wykonywali drobne naprawy sprzętu rolniczego, ubiorów itd. Pewne grupy rzemieślników mieszkających na wsi mogły produkować na potrzeby miasta. Często wśród rzemieślników wiejskich można było spotkać: kowali, garncarzy, sukienników, cieśli, stolarzy. Już od XV - XVI wieku każdy większy dwór szlachecki starał się posiadać grupę własnych rzemieślników bardzo przydatnych na folwarku, gdzie bezpośrednio mieszkała i była wykorzystywana do prac, tzw. czeladź folwarczna, tj. grupa ludności, która nie posiadała majątku. Czeladź wywodziła się z ludzi luźnych, członków rodzin kmieci i zagrodników. Mianem tym określano wszystkich pracowników najemnych gospodarstwa. Czeladź w zależności od rozmiarów folwarku mogła liczyć od kilku do kilkudziesięciu osób.

Wiardunek - jednostka masy używana w średniowieczu (około 49 g) odpowiadał 1/4 grzywny, która ważyła 182,5 g (w XIV wieku ok. 198 g) srebra, a w systemie groszowym wynosiła 48 groszy. Wiardunek stosowany był najczęściej w obliczaniu czynszu pieniężnego (płacony rocznie w wysokości 1-1 ¼ wiardunku, zależnie od wielkości łanu i dzielił się na 4 łuty).

Łan - nazwa dawnej jednostki powierzchni gruntu (stosowana wymiennie z nazwą włóka); w średniowieczu łan był związany z instytucją prawa czynszowego i kolonizacją na prawie niem. (gł. na obszarach na wschód od Łaby i Soławy). Wielkość łanu jako jednostki zależała od lokalnej wielkości podstawowych jednostek długości (pręta, sznura, łokcia) i przyjętego wzorca pomiaru łanu (lub włóki) związanego z jakością gleby, ukształtowaniem terenu itp.; w Małopolsce występował łan frankoński (23-28 ha), na Mazowszu i (po 1569) na Podlasiu włóka chełmińska równała się 30 morgom (16,8-17 ha); ponadto były spotykane inne łany o bardzo zróżnicowanej wielkości (od 3 do 50 ha), np. łan kmiecy, łan polski (3-9 ha), łan królewski, rewizorski i in.; w XIX wieku na terenie Królestwa Polskiego wprowadzono włókę nowopolską (ok. 16,8 ha). W XVI- XVII w. lokalnymi odpowiednikami łanu były haki (Prusy, Inflanty), huby (niem. hufe) i ślady (w Wielkopolsce).

Od XIII wieku najbardziej rozpowszechnione były:

łan flamandzki ~ 16,7 do 17,5 ha
łan frankoński ~ 22,6 do 25,8 ha

Dalej >